Een Vrouw (Annie Ernaux)

Annie Ernaux (1940) schreef in 1989 het verhaal 'Een Vrouw'. Ze begint hier aan een week na het overlijden van haar moeder en hoopt dat het schrijven iets oplevert op het raakvlak tussen het persoonlijk en het algemene; en de waarheid over haar moeder aan het licht brengt. Volgens Ernaux is haar moeder de enige vrouw die echt iets voor haar betekend heeft. Het boekje, het is heel dun slechts tachtig pagina's maar eigenlijk moet je het toch een boek noemen, is ontroerend en laat treffend zien hoe haar moeder geworden is wie ze was en hoe de relatie met haarzelf als dochter gevormd is. Het werk is prachtig vertaald door Geerten Meijsing.

Annie Ernaux is een van de belangrijkste hedendaagse Franse schrijvers. Tot haar bekendste boeken behoren: De Jaren, De Schaamte, Het Voorval en Meisjesherinneringen. In 2022 won ze terecht de Nobelprijs voor de Literatuur voor haar oeuvre.

De moeder van Ernaux komt uit de arbeidersklasse. Ze begon op haar veertiende met werken in een fabriek waar ze ook haar man heeft ontmoet. Ze was arm, maar niet gebroken en had de ambitieuze droom om winkelmeisje te worden. Dat leek haar het hoogst haalbare. Ze las magazines en probeerde haar blik te verbreden. Annie's moeder las over films en boeken die ze nooit zou zien of lezen. Het lukte haar door zuinigheid en ijver om meermaals een levensmiddelenwinkel op te zetten en te leiden. Ze was een echte ondernemer en leefde geëmancipeerd voor dat dat woord in zwang raakte.

Annie wordt als tweede dochter geboren nadat de eerste is overleden en groeit op als enig kind. Zij zou zich via internaat en lyceum en daarna universiteit tot lerares en schrijfster ontwikkelen. Haar moeder stimuleert haar en heeft belangstelling voor wat Annie leert ondanks dat ze er weinig van begrijpt. Annie leeft haar leven in woorden en ideeën terwijl haar moeder vooral met haar handen werkt. Eindeloos, wieden, verstellen en afwassen. Annie geeft les en schrijft. Beiden zijn ze wat ze doen, en respecteren dat dat voor elkaar iets volkomen anders is.

De relatie van moeders en dochters is misschien wel de meest intieme die er is.

Ernaux schrijft na haar moeders overlijden: "Ik zal haar stem niet meer horen. Zij is het, en haar woorden, haar handen, haar gebaren, haar manier van lachen en lopen, die de vrouw die ik ben verenigen met het kind dat ik was. Ik heb de laatste band verloren met de wereld waaruit ik ben voortgekomen."

Mijn oma, de moeder van mijn moeder was een vergelijkbare vrouw. Ze was getrouwd met een man met alleen lagere school, en had zelf nauwelijks meer onderwijs genoten. Samen zijn ze gevlucht in de oorlog, met twee kinderen aan de hand en een in de buik. Noodgedwongen hebben ze hun gezin in een in de haast gebouwde noodwoning grootgebracht. Mijn oma huisvrouw, mijn opa arbeider in een rubberfabriek.

Mijn moeder is de jongste van het gezin. Oma's vier kinderen gingen allemaal van school toen ze 16 werden. Mijn moeder werd winkelmeisje en later verpleegkundige/verzorgende. Een promotie van het fabriekswerk van mijn grootouders. Samen met mijn vader runde mijn moeder een Mkb-bedrijf. Wij konden goed leven van de winkelnering. Mijn ouders waren eigen baas en ondernemer en daarmee heeft mijn moeder de door haar zo gewenste sprong naar de middenklasse gemaakt.

Mijn ouders kregen een kind, ik. Als enige van mijn familie in mijn generatie heb ik aan universiteit gestudeerd voortgedreven door de ambitie van mijn moeder. Ik leef daardoor net als Annie Ernaux in de wereld van woorden en ideeën. Het heeft mij verbaasd hoe in twee, drie generaties een sociale positie zo kan veranderen. Allen hebben we hard gewerkt om niet alleen onze sociale positie te handhaven maar waar mogelijk nog wat te verhogen. Het heeft mijn mens- en maatschappijbeeld helpen vormen. Het kan dus. Je kunt je ontworstelen aan je sociale plek door hard te werken en je talenten benutten. Een dosis geluk en niet teveel tegenslag zijn van evengroot belang. Ik ben vooral dankbaar dat zulks mogelijk in het land wat ik mijn thuis noem. Nergens is sociale migratie zo eenvoudig als bij ons in Nederland.

Ik herken ook uit het boek dat de sociale kloof zo groot kan worden dat je elkaar niet meer helemaal kunt begrijpen. Ook niet als je allebei van goede wil bent. Belangstelling, perspectief, mensbeeld alles verandert door sociale migratie. Je hoort niet meer bij de oude klasse en soms ook nog niet helemaal bij de nieuwe klasse omdat je nog essentiële kennis en ervaring mist.

Je bent en blijft familie van elkaar en dus blijft die verbondenheid tussen oma's, moeders en dochters. Gewoonten blijven. Zoals in het boek staat: Je kunt van elkaar houden maar elkaar niet missen. Het valt soms niet mee achterom te kijken waar je vandaan komt. Net als het vast ook niet meevalt te kijken naar hoe je kind een wereld heeft betreden waarin je haar niet meer kunt volgen. Annie Ernaux geeft hier prachtig op een tedere manier woorden aan.

Wat rest is de liefde en respect voor de vrouwen die mij zijn voorgegaan in mijn familie. Ik denk aan hen met ontzag. Zonder hun ambitie, onverzettelijkheid en vertrouwen had ik de sociale sprong niet (succesvol) kunnen maken.